Окумал

Достум, билгениңен биле элегиң көп!
АЙТМАТОВДУН АЙЫМДАРЫ
(Жанызак басмасынын менчиги)
(АДАБИЙ ЧАЛЫШ МАЕК-РОМАН)

(Башы өткөн санда)
Баягы, территорияда жүргөндө, "Ну теперь рассказывай, чем обрадовал - как Андровская говорит - твой муж",-деп койдум калп эле. "Да ну тебя!",-деп бурулуп кетти. Между прочим, она Айтматова называла "Ачинов". Өзү вот такое прозвище дала. Кандай чечкенин билбейм: "А" менен "ч" понятно, анан аягын Биба өзү улап кетсе керек... Ошо кезде время от времени Сессия болуп калчу эле. А кезде, помните, сессияда завозили какие-то товары-ы... Люди отоваривались какими-то вещами, дефицитами дегендей. Несмотря на все, в те годы всего было много, не то что сейчас... анан ошондо айтты,.. ну это я для вас рассказываю просто... Воот, анан кийин: "Ак шапочка алып келип берди", деди. Э-ээ. .. "Брючной костюм..." Ошо кезде мода болчу... "костюм алып келип берди",-деди. Мм-м... дагы мине деди?.. Чтоб кошуп жибербейин... Перчатки, вот что я помню. Но она была на седьмом небе! - орусча айткандай. Пусть это будет даже не столько вещей... даже малейший эле кичинекей сувенир болсун... анан кийин, анын келгени... Для нее это был праздник настоящий! Ну, менин келгеним эми баягы, родственный дегендей. Как должное. А для нее это!.. То есть, я хочу сказать, вот эти два года он, наверное, и поддержал ее своим вниманием. Но уже поздно... Да, еще и в больнице... Больницадан биз эки жолу жолуктук: он как раз входил, а я выходила. Но не останавливались, только так, судорожно минтип коюп эле (башын ийкеп - Ж.) өтүп кеттик. И в день смерти... накануне... бир күн мурун...
- Жанагы, гүл алып барганын айтып берсеңиз. Эл арасында ошол жөнүндө көп айтышат. Жанагы, эжей бар турбайбы операдан... Ким эле... Бүбүсара өлөрүндө ошол эжей башында турган турбайбы... Ошондо Чыкем гүл алпарыптыр да...
- Вы знаете, мен сизге бир сөз айтайын: когда Высоцкий был жив, друзей было много, врагов тоже было много. И он пил, и естественно, какое-то презрение было в обществе, так? Когда он умер, тогда начали его восхвалять, у него столько друзей появилось! Все те хулители при его жизни превратились в друзей, воспоминаний столько понаписали!.. Я не хочу кого-либо обижать, тем более певиц из оперы, но я такого эпизода не помню. Мен сизге айтайынбы, почему? Потому что Жаңы Жылды биз совхозго барып тостук, экөөбүз. Жаңы Жылдан келгенден кийин, это биринчи январь болду, ошондон тартып анын самочувствиеси ухудшилось, таак. Январь, февраль, март... Марттын онунда жатты. Майдын онунда, ровно эки айдан кийин каза болду. Эки айдан кийин. Вот эти, от десятого марта по десятое мая мен бир да певицаны көргөн жокмун!
- Барганын дейсизби? А киши каерде жатты эле?
- В онкологии вот здесь... Мен, эжем баарыбыз күнүгө келип аттык. Во-первых, ал менден сөз алды: "Галочка, мен больницадан чыкканча эч жакка барбайм деп айткын",-деп. То есть бир жакка конокко, киного, театрга, тиякка-биякка... Эми ал кезде жаш болчубуз да... "Я тебе даю слово, пока сен чыкмайын, мен эч жакка барбайм: девичникке да барбайм, конокко да барбайм, киного да барбайм, театрга да барбайм", - деп айттым. Сөзүмдү сдержала... Ал айта тургандарын айтып жатты. Единственно, менден скрывать эткени, за период болезни... эжеси, жанагы жалгыз эжеси Сакен тээтияктагы Жуманаалы деген бир Акбешимдик молдого алпарып, ал болсо: "жыландын отварын бер, чөптөрдөн дары..." деп, анан төшүнө приложить эткенде жанагы чөптөр жабышып калып чыкпай... Ошондо, өлөрүнүн алдында абдан проклинать этти жанагы кишини. Проклинать эткенде да жаман сөздөр менен эмес: "Ах, какой артист!.." Орусчалап: "Ах, какой артист! Зачем я только послушалась Сакена! Этот артист столько мне принес! Что только не заставлял пить!" - деп. Потому что жанагы доктурлар. .. жанагы чөптөрдү жарааттан алыш кыйын да! Өкүрүп атты го!... Не своим голосом!.. После облучения у нее голос изменился... Вообще пережито было настолько много... Ошо кезде эжесинин гана молдого апарганын сожалеть этип айтты, и все. Анан Москвадан сиңдим учуп келди, бу жерде эжелерибиз менен биз баарыбыз барып аттык, келип аттык... Кудайдын куттуу күнү эки маал!. . Мен эч кимди көргөн жокмун андан. Даже я была в обиде...
- Жанында эч ким болгон жокпу?
- Жоо, эмне үчүн, Эрмек деген баласы келет, анан Сакени. Анан кийин тубинститутта иштеген Мамбетов, ошонун аялы Бүбүсарага аталары жактан сиңди болот... өзү доктор-фтезиатор... Анан кийин Бегалиев бар го, тиги, Сопубек Бегалиев, Госпланда иштеп кеткен Бегалиевчи, а киши тоже ошол аталары жагынан. Бегалиевдин аялы барып атты... Даже балеттен, абдан начар болуп атканда бир жолу Чокоеваны көрдүм эшиктен... Бир күнү келсем айтты: "местный комитет келди", деди. Бир күнү: "Жумакматов келди", деди. Дагы бирөөлөрдү айтты... Так что, такого посещения не было... А тем не менее,.. кээ бир кишилер айтат ко кыйналып атканда кереги жок деп. Ал болсо баарын, келген кишинин баарын кирсин дечү да. Тиги келди! Пускай зайдет... Бу келди! Пусть заходит... То есть, доступ был совершенно свободный! К ней... я могла бы видеть хоть кого-нибудь... Кайсы певицаны айтып атасыз, я даже не могу представить. Гүл менен келип, анан жибербей!.. Ничего подобного! Она наоборот его все время принимала! Я даже не помню такого...
- Акыркы бир моменттеринен айтсаңыз.
- Акыркы күндөрүнөнбү? Бир күнү келгенде айтты: "Знаешь, Галочка, Ачинов келип, дейт, анан кийин кетти,-дейт. Коштошуп, дейт. Анан мен терезеге ара-аң бардым, дейт. Терезеге жетип карасам, дубалдын жанында моминтип (колун чекесине такап, дубалга жөлөнүп - Ж.) ыйлап туруптур, -деди. Вот так... Это бир неделя калды да до смерти. Анан... (эжей оор үшкүрүндү - Ж.), мындайда бирдеме деп айталбайт экенсиң... Мен пауза кылып эле унчукпай отурдум... Эмне дейин мен? Эми сенде считанный күндөр калды, деп айтамбы? Же болбосом, он поздно осознал все это, деп айтамбы?.. И уже, тут я просто молчала. Вот это реакция была у меня на это - просто молчала. Анан кийин, Кайыл Айдашина деген врач бар, терапевт, катышып жүргөн... Күйөөсү Көпбаев деген, тиги, спортто иштеп жүрдү го, Сапаргали Көпбаев деген, уккандырсыз... Ошонун аялы Бүбүсара өлгөн күнү келип моргго алып кетти эки сааттан кийин. Ошондо анын айткан сөзүн айтайын, мен муну көзүм менен көргөн жокмун: "Айтматов келди, - дейт - моргго. Моргго келип дейт, момундай поперечный жатып алып ушундай ыйлады!" - деп ал келин айтып берди, мен өзүм андайды көргөн жокмун, и андай эчтеке айталбаймын. Ошол. Кечинде каза болду, около одиннадцати. Күлүйпа Кондучаловна да ошерде болчу, биз, туугандары, ошерде болдук, жалгыз таякебиз бар болчу, аны апкелдик. А киши болсо жанагы, өзүнүн эмесин окуп, лаайлахим деп бирдемелерин айтып атты, ошондо кичинекейинде аты Бүбүсара болгону менен Көкө деп чакырчыбыз, эркелетип апасы ошентип чакырчы, таежем. Анан кийин: "айланып кетейин, Көкө, мен! мен!" - деп катуу айтканда, ошондо акыры-ын, минти-ип көзүн ачып, кайра быстро көзүн жумду дагы, көзүнөн жашы агып кетти... Это она была без сознания. Комотворное состояние, кома была. Утром уже кома наступила, потом, аппарат подключили, и вот этот аппарат только поддерживал, и жанагы, немеден, кататардан жидкосту гана чыгып атты да тиякка. Она только дышала... И вот представьте себе: эртең менен эгерде саат бир ондордо наступила кома, кечки почти онго чейин без сознания!.. Только дышала! Ничего не слышала, ничего не видела! А жанагы таякебиз жанагинтип айтып, улам-улам неметип...
- Келме келтирип дейт андайды.
- Ооба, келме келтирип ошентип айтып, анан: Көкө, Көкө! - деп катуулап айтканда ошондо кичинекей көзүн ачып, минти-ип кичинекей көзүн ачып, как будто уккандай болуп сезип, но никого уже не разобрала, эч кимди тааныбай калды, көзүнөн жанагинтип жаш сызылып агып, анан кайра жумду... Анан ошо бойдон аппарат да токтоду, өзү да кете берди... Анан артыбыздан жан сыздаткан өкүрүк чыгып, тургандар аны коштоп шолоктоп жибердик... (Эженин көзүнөн жаш тегеренди. Экөөбүз тең бир аз үндөбөй отуруп калдык - Ж.)... Это менин подборно памятимде калганы, муну түндө ойготуп алып айт десе да айтып берем, эрте менен айтып бер десе да айтып берем, без всяких прибавлений. Анан жанагы элдер минтти, анан кийин тигинтти деп... Вот оказывается есть категория людей, жакшы көрөт экен да от себя фантазировать эткенди. И они от этого удовольствие получают! А мен балдарымды да, кокус алар бирдеме неметсе, бир сурайм, анан кийин эки сурайм, потому что я хочу, чтоб алар сөздү сөздөй кылып, туурасын айтып, калпын кагып сүйлөп берсин. Даже если необходимость болсо скажи: я солгала, калп айтып койдум, жанагы сенден нанга берген акчадан калганына мороженое алып койдум,.. казыр айталбасаң анан кечке маал айткын, только жашырбагын...
- Мен эми сизден башка бир нерсе сурайын дедим эле: мына, бир нерсе өзгөрөт беле, эгер Ачинов экөөнүн мамилеси башкараак болгондо?
- Вряд ли, он бы не женился. Нет, нет, о женитьбе разговора не было даже.
- Да?
- Да.
- Значит, она просто для его творческой души нужна была, да?
- Да.
- Демек, а киши Бибаны заначка катары, мындай бир, чарчаганда же кыйналганда бара калчу көмүскө төшөк катары пайдаланган турбайбы.
- Да, да. Он бы на ней ни за что не женился. Вот ему, наверное, было приятно появляться в обществе, везде... лредставлять Бүбүсару Бейшеналиеву, она тоже ведь знатная дегендей...
- А как вы его как человека представляете?
- Не знаю. Мен бир гана айтайын дегеним...
- Нукура өзүңүздүн оюңузду айтсаңыз...
- ...Сизге бир гана жерин айталам: бу бир гана менин эмес, масса кишилердин!.. бирөө бир оозун ачаары менен ойлоп калам да, думаю да! Биз баарыбыз эле ушинтип ойлодук, деп. Менин да, жанагы биздин общий друг Минскидеги, азыр Москвага барып туруп калды... баарыбыздын эле мындай бир арман кылганыбыз, сожалеть эткенибиз: Чыңгыз Төрөкулович мог бы давно выхлопотать чтобы... хотя бы... памятниги!.. Элден мурункусу, макул, неудачно салынып калыптыр: Габибулин деген бир татарин, акыры өзү бир өлүмдөн калып, анан кайра печени цирроз болуп өлүп калды... его была жанагы статуя, сделанная из бронзы.

(Уландысы кийинки санда)