Убакыт деген учкул куш тура, абу дегиче чычкан жылы өтүп, уй жылы да босогобузга кирип келди. Ушундай учурда артыңды карап: "Эмне иштерди жасоого үлгүрдүм, эмнелерди жасай албай калдым", деп ойлоносуң. 2008жылы уюлгуган бороондой боло, ургаалдуу көрүнүштөргө толо глобалдуу өнүгүп бараткан ааламдын компьютерлештирилген заманбап цивилдүү маалымат алкагында; сахнага чыккан каармандардай көздөн сыдырыла, кулактан жаңырыктап, ооздоноозго өтө жалпы адамзат дилин дирилдетип, жүрөктөрүн титирете өткөн 2008жылдагы дүйнөлүк ири окуялардын эң орчундууларына токтололу. "Жаманчылыкты аманчылык жеңет" деп коет кыргыз эли. Эң негизгиси дүйнө жүзү тынч болуп, 2009жылга аманэсен өтүп жатканыбызга шүгүр этишибиз керек. Негизинен, 2008чычкан жылы өтө глобалдуу эмес, майдалап тынымсыз талыкпай эмгектенгендердин жылы болду. Тарых өзү күбө: Америка, Россия, Европа Союзу сыяктуу ири державалардын пайдасынан, дүйнөлүк кризистен тарткан зыяндары көп болду. Мындан Кытай, Япония сыяктуу Азия континентинин ири өлкөлөрү да четте калган жок. Албетте, жалпыга келген мындай дүйнөлүк "илдеттен" Кыргызстан деле кыйгап өтө албады, бирок өтө эле жабыркаган жокпуз. Эми дүйнөлүк окуялардын жакшы жактары деле көп болду. Ошонун бири Кытай Эл Республикасынын борбору Пекин шаарында өткөн дүйнөлүк Олимпиада оюндары. Өтө зор салтанат шаң менен өткөн бул майрам чын эле спорт тынчтыктын жана ынтымактуулуктун, биримдиктин символу экенин дагы бир жолу далилдеди. Кыргызстандын эгемен тарыхында биринчи жолу бизден барган спортсмендерден Канат Бегалиев күмүш медалга жетсе, Руслан Түмөнбаев коло медаль тагынып кайтты. Ошол учурда элибиздин кубанычы көккө жетип турду го! Албетте, ушундай кубанычтуу күндөрдө биздин өлкө да кирген КМШ аймагында согуш оту алоолоно жанганы зор өкүнүчкө жана кайгыга айланды. Грузия чакан эли бар Түштүк Осетияга басып кирди. Бир жумадай айыгышкан согуштар болуп, нечен миңдеген үйбүлөлөр жакындарынан ажырап, канчалаган адамдар бу жарык дүйнө менен кош айтышты. Көрсө, "бири кем дүйнө" деген ушул экен, сүйүнүч менен муңзар, тынчтык менен согуш үзөңгүлөш, катарлаш жүрөт турбайбы. Ушул окуянын негизинде Россия менен Грузиянын мамилеси чорт үзүлдү. Грузия КМШнын курамынан чыгып кетти. Ал эми Түштүк Осетия менен Абхазия Россия Федерациясы тарабынан эгемен мамлекеттер деп таанылды. Бирок, бул демилгени Никарагуадан башка дүйнөлүк бир да өлкө колдобогону кызык болду. Ал бир жагынан ар бир мамлекеттин ичинде "автономиялар" бардыгы менен түшүндүрүлсө, экинчиден, көптөгөн өлкөлөр Америка баштаган Батыш менен "мамилелерибизди үзүп албайлык" деген сылык коркунучтардын бир көрүнүшү сыяктанды. Бул "эки дөө тирешсе, ортосунан бейажал чымын өлүптүр" икаясындай "инциденттерден" алыс бололу деген аракет экени деле түшүнүктүү. Эми Америка менен Россиянын дүйнөлүк лидерликти талашып жатканы деле эч кимге жашыруун сыр эмес. Ушул күндө дүйнө эли Америка Кошмо Штаттарынын президенттик кызматына 47 жаштагы Барак Обама шайланып, ал эми Россия Федерациясынын Президенти болуп 44 жаштагы Дмитрий Медведевдин иштеп жатканына зор үмүт артып турушат. Экөөнү тең жаш, прогрессивдүү ой жүгүртө билген президенттер деп эсептеп жатышат. Ошондуктан, жакынкы келечекте Ата Мекени жалгыз бир Жер болгон жалпы адамзат тынчтыкта жашап, бороондой каптап келаткан дүйнөлүк кризистен тез чыгып кете алабыз го деген илгери ойтилектер менен жаңы жылды тосушууда. Ылайым ошондой эле болсун. Түпкүлүгүндө жалпы адам аттуунун талаша турган деле эч нерсеси жок. Жер бир, адам бир. Кудай бизди бул дүйнөгө сыноо үчүн жараткан. Кыргызстан үчүн 2008жыл, өлкө башчысы өз билдирүүсүндө белгилеп кеткендей, саясый жактан стабилдүү жыл болгондугуна байланыштуу Өкмөт болгон күчаракеттеринин бардыгын социалдыкэкономикалык өнүгүү маселелерине бурду. Экономиканы кыйла натыйжалуу режимге которуу аркылуу, мамлекеттик башкаруу органдарын күндөлүк иш режиминен келечекти көрө билип иштөөгө багыттоо боюнча чаралар көрүлдү. Ошол эле учурда сапаттуу өнүгүүгө багытталган социалдык саясатты түзүүгө жаңыча мамиле жасалды. Эң негизгиси, дүйнөлүк рынокто түзүлгөн кыйынчылыктарга жана жагымсыз шарттарга, ошондой эле мурунку бийликтен бери келаткан көйгөйлөргө карабастан, бул ишчаралар өз натыйжасын берди. Быйылкы жыл менен кошуп эсептегенде соңку 3 жылдын ичинде экономиканын орточо жылдык өсүшү 6,2%ды түздү. Быйылкы жылдын ички дүң продукциясы 7,5 пайыздык көрсөткүчтү берди.Саясый туруктуулуктун негизинде ишкердик чөйрөнүн ишмердүүлүгүнө кыйла жагымдуу шарттар жасалды. Муну эл аралык коомчулук да байкады. Дүйнөлүк банктын "Бизнес жүргүзүүдөгү" өлкөбүздүн ыңгайлуулугу боюнча жалпы рейтинги 2007жылдагы 99орундан, 2008 жылы 68орунга көтөрүлгөндүгү эң жакшы көрсөткүч. Бул жөнөкөй эле берилген баа эмес, эл аралык маанидеги рейтингдик көрсөткүч. Анан дагы, Кыргызстан дүйнө жүзү боюнча алдыдагы 3 реформатор өлкөнүн катарына кошулду. Натыйжада, ишкердүүлүк жүргүзгөнгө уруксат берүүчү документтердин саны 23 пайызга, текшерүүлөрдүн саны 70%га кыскартылган. Өлкөбүзгө келген инвестициялардын көлөмү жарым миллиард доллардан ашты. Быйыл "Жерүй", "ТалдыБулак", алтын кендери ишке киришти. "Кумтөрдө" алтын казып алуу арбыды. Ошондой эле керектөө бааларынын индекси 2007жылдын декабрына карата 118,4 пайызды түздү. 2008жылдын ноябрында керектөө бааларынын индекси 1,5 пайызга өскөн. Баалардын жогорулашы өзгөчө азыктүлүк рыногунда байкалды: 11 айдын ичинде бул тармактагы баалар 25%га көтөрүлгөн. Аны басаңдатуу боюнча Өкмөт дайыма чараларды көрүп келди. Өтүп бараткан жылдын 10 айынын ичинде республикабыздын сырткы соода айлануусу 4628,9 млн. долларды түзгөн (47,7 % өсүш). Ал эми экспорт 45,6 пайызга жогорулап, импорт болсо 51,9 пайыз өсүштү берген. Акыркы үч жылда Кыргыз Республикасы стабилдүү өсүүнүн үстүндө келе жатат. Эгерде 2004жылы бюджеттин киреше бөлүгү 18,3 млрд. сомду, ал эми 2006жылы 24,9 миллиард сомду түзгөн болсо, бул жылдын аягына карата 44 млрд. сомдун тегерегин түздү. Бул 2007жылга караганда 34,5%га көп дегенди билдирет. Макроэкономикалык көрсөткүч туруктуу сакталды. Экономикалык өнүгүү жана соода министри Акылбек Жапаровдун берген маалыматына караганда, ушул жылдын биринчи жарымында инфляция тез темп менен өсүп, бирок экинчи жарым жылда төмөндөгөн. Ушундай ийгиликтердин натыйжасынды эмгек акылар жана пенсиялар жогорулатылып, экономикалык жана башка олуттуу долбоорлор жүзөгө ашырыла баштады. Калкты жумуш менен камсыздоо мамлекеттик кызмат органдарында каттоодо турган жумушсуздардын саны 1декабрга карата былтыркыга салыштырмалуу 1,3 эсеге көбөйгөн. Ал эми минималдык керектөө бюджети өткөн тогуз айда 3536,41 сомду түзгөн, бул былтыркыга салыштырмалуу 1,5 пайызга көп. Орточо айлык акы 5190 сомго жеткен. Эгемен тарыхыбызда биринчи жолу быйыл КамбарАта2 ГЭСинин курулушуна бюджеттен 1 млрд. 300 миллион сом бөлүнүп берилди. Буга дагы жылдын аягына чейин берилген 200 млн. сомду кошумчаласак болот. Мынчалык көлөмдөгү ири каражат мурда бир дагы курулушка жумшалган эмес. Жакында эле Россия Федерациясынын Өкмөт башчысы Владимир Путин КамбарАта1 ГЭСинин курулушуна жана дүйнөлүк кризистин таасиринен бюджетти бекемдөө үчүн (300 млн. доллар) жалпысынан Кыргызстанга 2 миллиард доллар өлчөмүндөгү жеңилдетилген кредит бериле турганын билдирди. Акыркы кездерде жолдорду оңдоо боюнча да олуттуу жылыштар байкалды. Бул багытта 2006жылы 408 млн. сом бөлүнгөн болсо, 2008жылы бул сумма 1 млрд. 480 млн. сомго чейин көбөйдү. Кыргыз Республикасынын Президенти Курманбек Бакиев баса белгилегендей, Баткен облусу боюнча өлкөбүздүн транспорттук көз карандысыздыгына жетиштик. Быйыл бир миң километрден ашык жолдор ремонттолуп бүттү, 11 ири көпүрөлөр пайдаланууга берилди. Кыргыз Республикасынын Премьерминистри Игорь Чудиновдун айтымына караганда, 2008жылы республикалык бюджеттен жаңы мектептерди куруу үчүн 895 млн. сом бөлүнгөн. Маселен, 2006жылдан берки мезгилде 32 миң окуучуга ылайыкталган 162 жаңы мектеп курулду. Ушул жылы республикабыздын түштүк региондогу титирөөлөргө байланыштуу 10дон ашык планда жок жаңы мектептер салынды. Өз убагында Нура айылынын тургундары үчүн убактылуу көчмө үйлөр орнотулду. Жаз алды менен айылды толук кайрадан куруу иштери баштала турган болууда. "Кырсык кашкабактын ортосунда" деген ушул да. Башка тармактарды карай турган болсок, ушул жылдын он бир айынын жыйынтыгы боюнча республикабызда жалпысынан 167,2 млрд. сомдук продукция өндүрүлүп, өткөн жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу өсүү ыргагы 107,5%ды түздү. Анын ичинен 109,4 миллиард сомдук айыл чарбасынын дүң продукциясы өндүрүлүп, 2007жылга салыштырмалуу 100,5%га, өнөр жай продукцияларын өндүрүү 115,2%га аткарылды. Калкты ун менен камсыз кылуу үчүн быйыл 750800 миң тонна буудай өндүрүү максаты коюлган болчу. Кыргыз Республикасынын биринчи вицепремьер министри Искендербек Айдаралиевдин берген маалыматына караганда, республика боюнча жалпысынан 642,2 миң гектар жерге дан эгиндери айдалса, анын 383,9 миң гектарына бууудай эгилген. Орточо ар бир гектардан 21,3 центнерден түшүм алынып, өлкө боюнча дүңүнөн 816 миң тонна буудай жыйналды.Бул көрсөткүч былтыркы жылга салыштырмалуу 42,6 тоннага көп болду. Албетте, ийгиликтер менен катар кемчиликтер да кетпей койбойт. Булар жөнүндө оппозициялык басылмалар көбүртүпжабыртып ашыра жазып жатышат. Биз ага токтолуп олтурбадык. Ошентсе да энергетикалык кризис болору тууралуу биз 2008жылдын март айындагы Өкмөттүн жыйынында билдирилгенде эле жазып чыкканбыз. Анда Токтогул суу сактагычындагы суунун көлөмү кризистик чекке жеткендиги айтылган. Бул жыйында Өкмөт кыйын кырдаалдан кантип чыгуу жолдорун көрсөткөн. Мындай иш бүгүнкү күнгө чейин уланууда. Бирок, ачуу чындыкты айтып коюу керек, электр энергиясын кезектетип өчүрүүлөр өндүрүш тармагынын өсүшүнө терс таасирин тийгизип жатат. Анткен менен башка жагынан алып караганда, Өкмөт мындай жолду тандап албаганда, өндүрүш ишканалары келерки жылы таптакыр токтоп калмак. Даана ошондо энергетикадагы кризис жалпы экономикадагы көрсөткүчтөрдү жокко чыгармак. Учурда кар жакшы жаап жатат. Эмки жылы Токтогул суу сактагычы толуп калгысы бардыр. Алдыда 2009жыл кирип келатат. "Үмүтсүз шайтан" деп айтылат. Ошондуктан жаңы жылга карата жакшы үмүт, тилектерди ойлойлу. Ылайым эле уй жылы гөөмүш (сүттүү) болсун, берекеси жайнап турсун. Өлкөбүздө ынтымактуулук, тынчтык өкүм сүрсүн. 2009жыл тогуздап ийгиликтер келген токчулуктун жылына айлансын. Бул жылы КамбарАта 2 ГЭСи, КызылКыядагы цемент заводу ишке киришет. Демек, Кыргызстандын экономикасы үчүн ийгиликтер келген бурулуш жыл болот, Кудай буюрса. Азизбек ЧАМАШЕВ, Жаркынай Эргешбаева "Эркин Тоо". |
|
© J.Janyzak, Kyrgyzstan
|